Tweede oefening: beeldwaarneming

Tijdens het praatje vooraf gedurende het eerste deel van de tweede zitting werd de studenten verteld dat het misschien wel mogelijk was dat ze tijdens de relaxatieperiode zoiets als beelden zouden waarnemen. Er werd onmiddelijk bij gezegd dat indien men bepaalde beelden waar zou nemen, dat dan prettig was, maar wanneer dat niet zou gebeuren dat dat precies even goed was. Om de studenten enigszins duidelijk te maken wat door mij verstaan werd onder beeldwaarneming, werd door mij het volgende gezegd: "We kennen zoiets als waarnemen en we kennen zoiets als denken. Tussen waarnemen en denken heb je zoiets als datgene wat we voorstellingen noemen. Maar tussen het zich voorstellen van dingen en waarnemen bestaat er nog iets, en dat noemen we beeldwaarnemen. Er is dus sprake van een soort schaal van zeer konkreet naar puur abstrakt: je hebt waarnemen, je hebt denken, en daar tussen in heb je voorstellen en tussen voorstellen en waarnemen heb je nog iets: dat is beeldwaarnemen, waarbij voorstellen hetzelfde is als fantasie." Over de beeldwaarneming werd verder niets gezegd behalve dan de vage plaatsbepaling tussen waarneming en verbeelding. Je iets verbeelden beschouw ik als identiek met je iets voorstellen. Na dit praatje vooraf werd de relaxatie begonnen die nu weer begon met het inspreken van de relaxatie.

Tijdens de groepsbespreking bleek dat een aantal mensen beeldwaareming hadden gehad. Terwijl men besprak wat men aan beelden waargenomen had, heb ik de mijns inziens meest belangrijke kenmerken van beeldwaarneming opgenoemd. Deze zijn als volgt:

• Het beeld dat je waarneemt neem je in beginsel waar met je ogen dicht. Het is niet iets dat je echt waarneemt in die zin dat er sprake is van een fysies objekt buiten jezelf. Beeldwaarneming kan ook plaatsvinden met de ogen open, in dat geval 'ziet' met niet wat er fysisch voor je ogen gegeven is; op het moment van de beeldwaarneming is de aandacht daar als het ware niet op gericht. McKellar zegt in dit verband:

  "Others included being able to open the eyes, close them, and continu with the visual imagery. It may be noted that hypnagogic <= dreamlike> imagery may occur open-eyed in a darkened room, as well as close eyed." (McKellar, p. 43 in Sheehan, 1972)

• De kwaliteit van de beelden is van precies dezelfde aard als die van de beelden tijdens het dromen: de droombeelden. Zie ook McKellar:

  "In this the imagery resembles the more typical kinds of dreams and hallucinations." (McKellar, p. 43 in Sheehan, 1972)

• Enerzijds benadruk ik het waarnemingskarakter van de beelden bij beeldwaarneming, tegelijkertijd wil ik er de nadruk op leggen dat de beelden niet via externe stimulatie opgeroepen zijn. Ze komen uit jezelf. Zo zei een bepaalde student: "De beelden die als ware uit het niets van jezelf opkomen ..." Ik spreek over 'beeld' om daarmee aan te geven dat er geen sprake is van externe stimulatie. Ik spreek over 'waarneming' omdat het beeld 'bekeken' kan worden zoals ook het geval is bij de waarneming van een objekt.
• Een ander kenmerk van de beelden is dat ze op een onverwachts tijdstip opkomen; het beeld komt op een moment op waarop je het zelf niet verwacht.
• Op het moment dat je het beeld waarneemt, is er afwezigheid van zoiets als 'Ik-besef'. Op het moment van de waarneming is de reflexie op de waarneming afwezig. "Je gaat volledig in het beeld op." Je realiseert je niet dat je het beeld waarneemt. Je bent je gedurende de beeldwaarneming meestal niet bewust van je eigen lichamelijkheid.
• Een ander kenmerk is dat de beelden meestal kort van duur zijn, en op het moment dat je je realiseert dat je het beeld waarneemt is het verdwenen. Er is als het ware sprake van een soort interferentie tussen het verstandelijke, het reflexieve bezig zijn en de beeldwaarneming zelf. Zo gauw als de reflexie optreedt verdwijnt het beeld.
• Een kenmerk wat ook dikwijls optreedt maar niet altijd aanwezig hoeft te zijn, is het feit dat de inhoud van het beeld, de konkrete voorstelling, onbegrijpelijk is voor de waarnemer. De persoon zelf snapt niets van het beeld dat hij gekregen heeft. Hij beschrijft de beelden en beschrijft daarbij tevens zijn verbazing over de inhoud daarvan.
• Een ander kenmerk is het fragmentarische karakter ervan. (Ik heb het bij de beschrijving van deze kenmerken voortdurend over visuele beeldwaarneming.) Tijdens beeldwaarneming wordt dikwijls uitsluitend een gedeelte van een bepaald objekt waargenomen; de omgeving daarvan is donker. in elk geval niet gespecificeerd of duidelijk. Dikwijls is het beeld niet helemaal af. Een van de proefpersonen zag bijvoorbeeld alleen maar een blauw uniform-jasje van een soldaat naar zij dacht uit de negentiende eeuw. Zij kon het jasje verder nauwkeurig beschrijven, zo nam ze bijvoorbeeld de tressen waar die een andere kleur hadden als het jasje zelf, maar ze zag alleen het jasje en dat zelfs nog niet in zijn geheel.
• Een belangrijk ander kenmerk waarmee de beelden onderscheiden worden van droombeelden, is dat de persoon tijdens de waarneming niet in een toestand van slaap verkeert. In dit verband is het van belang McKellar aan te halen:

  "In one study Lorna Simpson and I investigated how our subjects knew they were awake and not asleep when having the images. The commonest response was of being able to have other perceptions, e.g., take part in a conversation, while imaging. (McKellar, p. 43 in Sheehan, 1972)

• Een ander kenmerk van beeldwaarneming dat ik nog niet genoemd heb, is dat het beeld dikwijls statisch is. Men ziet als het ware een driedimensionale dia-opname in kleur. Dit is overigens niet altijd het geval. Soms gebeurt er van alles. In feite is er dan sprake van een droom, maar dan een droom die je hebt terwijl je niet slaapt.

Enkele van de bovengenoemde kenmerken worden ook door McKellar genoemd:

"A defining feature of hypnagogic imagery <= dreamlike imagery, = beeldwaarneming> is its marked autonomy in the sense in which this term id used by Gordon (1949; 1962). It comes

• to its own accord,
• can be original and surprising in content,
• and neither its appearance nor its content is subject to volitional control.

In this the imagery resembles the more typical kinds of dreams and hallucinations." (McKellar, p. 43 in Sheehan, 1972)

Er waren nogal wat mensen die tijdens de groepsbespreking beelden waargenomen hadden. Ik kon heel mooi naar aanleiding van de door hun gegeven bescrijving de bovengenoemde kenmerken demonstreren.

Reeds tijdens de eerste zitting bleek men allerlei ervaringen gehad te hebben, zoals bijvoorbeeld hallucinaties. Een van de studenten meende dat ik door het lokaal liep hetgeen niet het geval was; bij andere studenten vond er een verandering plaats in de lichaamsgwaarwording; zo had bijvoorbeeld iemand het gevoel dat hij half in de grond weggezakt was. Bij anderen werd het ineens heel koud. Of er was sprake van ervaringen zoals: "Ik kan mijn lichaam niet meer bewegen." Het is interessant vast te stellen dat deze ervaringen, zoals bv. het gevoel van immobiliteit, spontaan optreden tijdens relaxatie. Dit verklaart wellicht waarom deze ervaringen zo gemakkelijk tijdens hypnose opgeroepen kunnen worden. Natuurlijk was er ook sprake van fantasien, dagromen en allerlei gedachten. Deze ervaringen vonden plaats tijdens alle zittingen. Bij de latere zittingen werd echter vooral de aandacht gericht op visuele beeldwaarneming. Ook het waarnemen van kleuren vond nogal eens plaats.

Hoe kunnen we nu beeldwaarneming onderscheiden van fantasien? Een eerste kriterium is dat de persoon dikwijls zelf verbaasd staat over de inhoud van het beeld. Bij fantasien sta je niet verbaasd over de beelden die je krijgt; je hebt ze zelf opgeroepen. Een tweede kenmerk doet zich voor wanneer de persoon de inhoud van zijn eigen beelden niet snapt (zie ook boven); in dat geval weet je zeker dat er geen sprake is van fantasie, want daarbij snapt iemand wel wat hij aan het doen is. Een derde kenmerk heeft te maken met de manier waarop de persoon zijn beeld beschrijft; hij beschrijft het beeld alsof hij het werkelijk ziet in dezelfde taal die ook gebruikt wordt bij het beschrijven van de feitelijke waarneming, hij kan heel precies de lokalisatie en kleur van onderdelen van het beeld aangeven, tot in details. Het hele gesprek tijdens de groepsbespreking gaat in termen van zien. Ik vraag voortdurend: "Wat heb je gezien?" Ik vraag de persoon regelmatig naar dingen die hij in eerste instantie niet genoemd heeft zoals: "Wat had je aan?" (Het ging hier om een meisje dat zichzelf op een vlot in de zee zag liggen.), mijn vraag was: "Wat had je aan, en wat voor kleur hadden die kleren?" Zij beschrijft dan dat zij een shirtje aan had dat grijsachtig van kleur was. Het waarnemen van beelden kwam tot mijn verbazjng veelvuldig voor. Ongeveer de helft van de personen (in totaal plus minus 15) die aan de oefening deelnamen hadden beeldwaarneming. De andere helft echter niet. Ook niet tijdens de andere zittingen. Men krijgt de indruk dat hier sprake is van een alles-of-niets situatie. Men heeft het of men heeft het niet. Het is niet een kwestie van meer-of-minder.